پیرانشار لە شارەکانی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوای ئێرانە.
شاری پیرانشار بە پێوانەیی 1600 کیلۆمیتر چوارگۆشە کەوتۆتە 45 دەرەجە و 36 خولەکی درێژایی ڕۆژهەڵاتی و 37 دەرەجە و 16 خولەکی پانایی باکوور. لە باکوور شاری شنۆ و نەغەدە و لە باشوور شاری سەردەشت، و لە ڕۆژهەڵات شاری مهاباد و لە ڕۆژئاوا لە گەڵ وڵاتی عێڕاق هاوسنوورە.
ژماره‌یی خانه‌وار و دانیشتوان به پیه‌ی سه‌رژمێری ساڵی ١٣٨٥ ی هه‌تاوی: خانه‌وار: ٢٠٦١٧ دانیشتوان: ١٠٧٦٧٧ ژن : ٥٣٢٧٤ پیاو : ٥٤٤٠٣ خوێنده‌وار : ژن ٢٧٥١٦، پیاو ٣٧٩٣٩. نه‌خوێنده‌وار : ژن ١٩١٠٧ ، پیاو ٩٣٤٣.
له ناوچه‌ی موکریان و به تایبه‌ت دەشتی پڕ پیت و به‌رەکه‌تی لاجان و پیران، لێرەوار و له‌وەڕگه و کانگا و سه‌رچاوەی ئاوی زۆر له ناوچه‌ی مه‌نگوڕ و ههروەها که‌ون بوونی ناوچه‌که، بۆته هۆی هه‌ڵدان و په‌رەئه‌ستاندنی زیاتری ژیانی مادی و مه‌عنه‌وی دانیشتوان و به‌م جۆرە گه‌نجینه‌یه‌کی پڕ بایه‌خیان پێشکه‌ش به شارەستانیه‌تی مرۆڤ کردووە
ههروەها له سه‌رەتاوە دەوڵه‌ته‌کان، خاوەن دەسه‌ڵاتانی ناوچه و دەرودراوسێکان جاویان برێبووە ئه‌م خاکه رەنگینه و به دەیان جار گوندەکانی کاول کران و خوێنی جوتیار و وەرزێران زەوی پێ دێرا.
ئه‌مجار پاش دامرکاندنی ئاوری رق و کینی داگیرکه‌ران، چه‌رخی پێشکه‌وتن و شارستانیه‌ت وەگه‌ڕ که‌وتۆته‌وە،برینی به‌رەی میراتگر سارێژ بۆته‌وە و سه‌ر له نوێ فه‌رهه‌نگ و زانست بایه‌خی ڕاسته‌قینه‌ی خۆی په‌یدا کردۆته‌وە.
شوێنه‌واری به‌جێ ماو له ناوچه‌ی پیرانشار، یادگاری سه‌ردەمی شه‌ڕ و گیانبه‌خت کردن، پاراستنی کولتوور و فه‌رهه‌نگ و مه‌زەب و ههروەها خۆڕاگرتن له به‌رانبه‌ر هێرشی داگیرکه‌ران دایه.
به داخێکی گرانه‌وە دەبێ بڵێین ته‌نانه‌ت لێکۆڵینه‌وەیه‌کی ساکاری مێژوویش سه‌بارەت به‌م میراته گه‌ورەیه‌ی ناوچه‌که‌مان نه‌کراوە و هه‌ر بۆیه‌ش شاهیدی خامۆشی و بێدەنگی مێژووین سه‌بار‌ت به ناوچه‌ی پیرانشار. داخی گه‌ورەتر کۆڵینه‌وەی شه‌وانه‌ی هه‌ندێک تاقمی دزی میراتی فه‌رهه‌نگی‌یه که دوور له جاوی خه‌ڵکی ناوچه و کار به‌دەستان به ئه‌نجام ده‌گات و زۆرتر مێژوو له نێ دەنگ خۆی‌دا به‌ردەوام دەکات.....
پیرانشار به‌شێک له کوردستانی موکریانی ئێستایه. ئه‌م وڵاته له ڕۆژگارانی مێژوویی‌دا ناوەکانی "مادی‌بچووک" و "مێد" و "مه‌یدیا" ناو بانگی دەرکردبوو. ئێستاش ئاسه‌واری قه‌ڵاکانی په‌سوێ، جه‌ڵدیان، گردی مه‌رقه‌دی لاوێن، قۆڵی ئاسنگه‌ران له قه‌ڵاته‌ڕەشێ و دەیان شوێنی تر یادگاری ئه‌و سه‌ردەمه‌یه ، ههروەها گردەکانی گردئاشه‌وان ، قه‌رەخدر، قه‌ڵاتی شیناوێ یادگاری دەورانی "ئۆرارتوویی"یان پێوە دیارە.
په‌سوێ، جه‌ڵدیان، قوبه، زێوکه، ماشکان، سێڵوێ، گردی کاولان، توان، ئه‌ندێزێ، خورینج،کوندرێ، گردگ سپیان، شنۆزەنگ، لاوێن، گردئاشه‌وان، لک بن، حوجران، شارستێن، شه‌ختان، باستان به‌گ، سه‌ڵۆس، گوله‌ک، که‌وپه‌ڕ، سێوی گه‌دە، ترکه‌شی به‌رەوە، هه‌نگه‌وێ، قه‌ڵاتی مه‌نگوڕان، قه‌ڵاتی موتاوێ، جه‌ڕان، شیناوێ، قه‌ڵاته‌رەش، زێوە، کۆنه‌لاجان و دێڵزێ.
قه‌ڵات و قه‌ڵاتگه نیشاندەری ئاوایی گه‌ورە و گرینگله ڕابردودایه. هه‌روەک دەزانین قه‌ڵات و قه‌ڵاتگه جێگای به‌رز و بڵیندن که بۆ ئه‌رکی پاسه‌وانی و پارێزگاری له دانیشتوانی قه‌ڵا یان خه‌ڵکی ئاوایی و شار ته‌رخان کراون و یادگاری مێژوویی هه‌ر ناوچه‌یه‌کن. قه‌ڵاتی جه‌ڵدیان (5000 ساڵ به‌ر له زایین)، قه‌ڵاتی مووتاوێ (2500 ساڵ به‌ر له زایین)، قه‌ڵاتی شار (900 ساڵ به‌ر له زایین) و قه‌ڵای په‌سوێ گرینگترینی ئه‌م شوێنه‌وارانه‌ی ناوچه‌ی پیرانشارن. قه‌ڵات و قه‌ڵاتگه له دیاردەکانی سروشتی پێک هاتوون یان به دەستی مرۆڤ دروست کراون که به ناوی "تورەکه‌رێژ" دەناسرێن.
به‌رزایی قه‌ڵاتگه به مام‌ناوەندی دەگاته 30 تا 40 میتر و لێکۆڵینه‌وەکانی کۆنینه‌ناسی پێشانی داوە که ئه‌م .شوێنه‌وارانه پتر له جارێک که‌ڵکیان لێ وەرگیراوە و چه‌ندین سه‌ردەمی ژیانی مرۆڤیان به خۆوە بینیوە
ئه‌وەی که ئێستا له ته‌نیشت هه‌ر گوندێک و ئاوایه‌ک قه‌ڵات و قه‌ڵاتگه دەبیندرێ، به‌ڵگه‌ی زیندووی کۆن بوونی ناوچه‌ی پیرانشارە.
با ئه‌مجارە باسێکمان هه‌بێ له مه‌ڕ ته‌پک و گردەکانی ناوچه، له‌م جێگایانه‌ی ئاسه‌واری خۆڵه‌مێش، شت و مه‌ک و ئامرازی شه‌ڕ یان خواردنیان تێدا دۆزراوەته‌وە. هه‌ندێک له‌م ته‌پک و گردە کۆنینانه‌ی ناوجه‌ی به ناو "گوڵ ته‌په" ناسراون. وشه‌ێ "کوڵ" یان "گوڵ" له شێوەی په‌هله‌وی و ئازەری دا هه‌رکام مانایه‌کیان هه‌یه له فارسی‌دا به مانای ئاور و گڕی ئاگرە و له زمانی ئازەریش‌دا به مانای خۆڵه‌مێش و دە زمانی کوردی‌کۆنیش‌دا مانای"ئاگر" ئه‌دات.
هه‌ر به‌م شێوەیه "کولحان" سۆبه و "موغاری"یه وشه‌ی "گوڵ" پاشان ئاڵوگۆڕی به سه‌ردا هات و وەک "کوڵ" به کاریان هێنا.
"کوڵ‌ته‌په" نیشانێک له ئاوری دە خۆیێدا نیهان کردووە و ئاورگه‌ی سه‌ردەمی کۆنی ئه‌م ئاو و خاکه‌یه. یادگاری سه‌ردەمێکه که ئاته‌شگایه‌کی زۆر له‌م ناوچه‌یه‌دا سه‌ریان به‌رەو ئاسمان به‌رز کردبۆوە و ئاگر له لایه‌ن ئاگر په‌رەستانی زەرتوشتی جێگای رێز و قه‌در بووە.
بێ هۆ نیه ناوچه‌کانی لێواری گۆلی ورمێ به مه‌ڵبه‌ندی ژیان و له دایک بوونی زەرتوشت پێغه‌مبه‌ری کوردی ئێرانی دەزانن و به یه‌ک واته " سه‌ردەشت"ی ئه‌مڕۆ به‌م شوێنه دائه‌نێن.
کول‌ته‌په ئاورگه‌یه‌کی بچووک له سه‌ردەمی خۆی‌دا بووە و ئاوربانان(ئاتۆربان) ئه‌رکی پارێزگاری له ئاگریان وەک هێزی خاوەن تین و گه‌رما به ئه‌ستۆوە بووە. خۆڵه‌مێشی جێماو له کول‌ته‌په به درێژایی زەمان له سه‌ر یه‌ک کۆ بۆته‌وە و یه‌پکێکی دێوست کردووە که ئێستا به شێوەی "کوڵ‌ته‌په" دەیبینین.کول‌ته‌په له ته‌واری ناوچه‌کانی دراوسێش دەبیندرێ و مه‌ڵبه‌ندی ئێمه‌ش یه‌کێک له‌م شوێنه‌وارانه‌یه.
به‌ر له‌وەی که زەرتوشت بێته دونیا، گه‌لانی ئێران و به تایبه‌تی دانیشتوانی دەور وپشتی گۆلی ورمێ ئایینی "مه‌زداپه‌رەستی"یان له نێودا باو بووە و وەک ئامۆزایانی هیندی، مردوویان له جێگایه‌کی تایبه‌تی دەسووتاند، که وابوو خۆڵه‌مێشی نێو کول‌ته‌په به‌رهه‌می سووتانی دار و دەوەن و ته‌رمی مردۆکانه.
کول‌ته‌په‌ی گوندی "سه‌روکانێ" له ناوچه‌ی لاجانی پیرانشار، یه‌کێک له‌م شوێنه باس‌کراوانه‌یه که بیری پیرانی به ساڵاچوودا دێت که زەمانێک جێگایه‌کی یه‌کجار ئاسته‌م بۆ هات‌وچۆ بووە و قامیشه‌ڵێنیکی زۆری له دەوروپشت‌دا بووە له‌م شوێنه‌دا ئاسه‌واری کۆنینه‌ی زۆر به نرخ دۆزراوەته‌وە.
دوکتۆر به‌همه‌ن که‌ریمی ساڵی 13311ی هه‌تاوی هاتۆته لاجان و باسی کول‌ته‌په‌ی سه‌روکانێ دەکات و به "گولی .ته‌په"ی سه‌روکانێ ناوی دەبا
به‌ڵام سه‌بارەت به ئاورگه‌کانی ناوچه وا باشه باسی ئاته‌شکه‌دەی "سه‌ری کوورە"ی ناوچه‌ی مه‌نگورایه‌تی پیرانشار بکه‌ین که به‌رانبه‌ر به گوندەکانی "سه‌ڵۆس" و "وەرمیشان" و له‌م لاوە گوندی "گوله‌ک" هه‌ڵکه‌وتووە. به‌رزایی دوندی کێوی ئاورگه‌ی سه‌ری کورە دەگاته 3600 میتر له رێکی دەریاوه و سه‌رنجی هه‌ر رێبوار و بینه‌رێک بۆ لای خۆی رادەکێشێ. به داخه‌وە فۆڕمی سه‌رەکی و راسته‌قینه‌ی ئاته‌شکه‌دەکه نه‌ماوە و کاتی خۆی وەک ته‌ندوور و کوورەی رەژی ساز کردن چووە. ئێستاش له به‌زایی ئه‌م جێگایه به‌ردی سووتاو هه‌ر ماوە. به گوێرەی وته‌ی تێکه‌ڵاو به ئه‌فسانه له لایه‌ن خ‌ڵکه‌وە، هاوکات دەگه‌ڵ له دایک بوونی حه‌زرەتی موحه‌مم‌د (دخ) و شکانی تاقی که‌سرا، ئاوری ئه‌م ئاته‌شکه‌دەیه‌ش خامۆش بۆته‌وە. سه‌ری کوورب جێگای عیبادەت و راز و نیازی گه‌ورەکانی زەرتوشتی بووەکه کات و ساتی تایبه‌تی له ساڵ بۆ به جێ هێنانی ئایینی مه‌زهه‌بی و قوربانی کردن کۆ دەبونه‌وە. یه‌کێک له که‌سایه‌تی‌یه مه‌زنه‌کانی دەورانی ساسانی به ناوی"کریتر " له سه‌ر تاشه به‌ردێک باسی ته‌واوی ئاورگه‌کانی ناوچه دەکات و دەڵێت: من له سه‌رانسه‌ری موڵکی ساسانی‌دا ئاوری ئاته‌شکه‌دەکانی " ئاتۆرپاتکان"، " میشان" و ..م گه‌شاوە راگرت. ئایا ئه‌م ئاورگه‌یه‌ی که کریتر به ناوی " میشان" باسی دەکات هه‌مان سه‌ری کوورەی خۆمان نیه که .له نیزیک گوندی " وەرمیشان" هه‌ڵکه‌وتووە
با ئه‌و جار باسێکمان هه‌بێ له مه‌ر گۆڕستانه‌کانی که‌ونی ناوچه
سه‌بارەت به شێوەی ناشتنی مردوو له رۆژگارانی مێژوویی‌دا، دەبێ بڵێین له هه‌ر سه‌ر دەمێک‌دا رێ و رەسمی تایبه‌تی خۆی هه‌بوە.سه‌ردەمێک که زەرتوشتی، بیر و باوەڕی مه‌زهه‌بی خه‌ڵک بووە، گۆڕێکمان وەبه‌ر چاو ناکه‌وێ، هۆی ئه‌وەیه که زەرتوشتی‌یه‌کان مردوویان به خاک نه‌دەسپارد به‌ڵکوو دەیانسووتاند. که وابوو گۆڕێکی زەرتوشتیمان نیه. دەسته‌یه‌ک له گۆڕەکانی ناوچه وەک سه‌ردەمی ئێستا دەچن و کێلی قه‌بر بۆ نیشانه کردنی قه‌بر دیاری کراون.
له نێو هه‌ندێک له‌م گۆڕانه که به هۆی باو باران یان کێشانی ڕیگا و بان له ناخی گڵ‌دا هاتونه‌ته دبر، ئامرازی شه‌ڕ و نه‌رەکان یان که‌رەسه‌ی خواردن دۆزراوەته‌وە . ئه‌م دەسته گۆڕستانه کۆنینانه‌ی ناوچه هی سه‌دەی یه‌که‌می زایینین. له نیوەی هه‌وەڵی سه‌دەی یه‌که‌می زایینی‌دا ڕێ و شوێنی ناشتنی مردوو له نێو کووپه‌ڵه گڵ‌دا بۆته باو، سه‌ری کووپه پاشان به تاشه به‌رد داپۆشراون و پیورێز کراون.هه‌ندێک له‌و کووپه گۆڕانه هی سه‌ردەمی دووەمی زایینیه و جاری وایه له نێویان‌دا قاپ و قاچاخ و .....بیندراوەته‌وە.
دەسته‌یه‌ک له گۆڕستانه‌کانی ناو چه‌ی پیرانشار له کۆنه‌وە به ناوێکی تایبه‌تی ناسراون و فۆڕمی قه‌برەکان نیشاندەری ئه‌م راستیه‌ن که سه‌ردەمێک گه‌لانی تر وەک غه‌یری کورد و موسوڵمان له‌م شوێنه‌دا نیشته‌جێ بوونه، وەک "کێله کونتی" و "قه‌برە قۆچ" له گوندی زێوکه‌ی لاجان، " قه‌برە قه‌له" له گوندی سێڵوێ، " کێله سپی " له گوندی دەڵاوان، " گردی قه‌بران" له کوندرێ، گۆڕستانی "نوزەڵێ" له گوندی په‌سوێ و گوندی قوبه.....
ئینجا با باڵی به‌ر‌زەفڕی خۆمان به‌رەو سه‌ردەمێک لێک بدەین که له‌م ناوچه‌یه به ناوی "پارسوا" ناسرا بوو. مێژوو له‌م بارەیه‌وە دەڵێ: قه‌ومی پارس له رەوتی هاتنیان بۆ ئاسیای نێو ڕاست و میروپوتما (بین‌النهرین) و کوێستانه‌کانی زاگرۆس له ناوچه‌ی پارسوادا نیشته‌جێ بوون. مینورسکی رۆژهه‌لات ناسی به ناوبانگ دەنووسێ: به بیر و رای من پارسوا دەبێ هه‌ر ئه‌و جێگایه بێت که ئێستا پێی دەڵێن " په‌سوە" یان "په‌سوێ".
په‌سوێ ناوی گوندێکی گه‌ورەی ناوچه‌ی لاجانه‌و وێدەچێ ئه‌م گوندەش له "پارسوا" را هاتبێ،به تایبه‌ت که شوێنی په‌سوێ و وڵاتی پارسوا یه‌ک دەگرنه‌وە.
کاک مه‌حموود پێدڕام سه‌بارەت به ناوی ئه‌م گوندە بیر و رایه‌کی جیاوازی هه‌یه و دەڵێ دە زمانی کوردی‌دا دەتوانین (س) به جێگای (ش) به کار بهێنین و بڵێین په‌سوێ یان پاشوێ به مانای پاش له‌وێ "قه‌ڵاتی شا"یه و دەگه‌ڵ مانای پارسوا که ته‌نیشت و که‌نار دە مێشک‌دا زیندو ئه‌کاته‌وە، یه‌ک دەگرنه‌وە. ئه‌ڵبه‌ته ئه‌وە بیر و بۆ چوونی کاک مه‌حموود پێدڕامه و به‌ڵگه‌ی مێژوویی له دەست‌دا نیه، ئه‌گینا گوندی په‌سوێ و قه‌ڵاتی سا ئێستاش لێک دوورن و به تایبه‌ت ئه‌ودەم وەسیله‌ی هات و چۆ وەک ماشێن نه‌بووە.....
به‌ڵگه‌کانی مێژوویی له بوونی وڵاته‌کانی "مێهری" و "کاراڵا" له سه‌ر چاوەی چۆمی "زێ"دا ئاگادارمان دەکا که دەکه‌وێته لاجانی ئێستا و به تایبه‌تی ناوچه‌ی "به‌ربنه"ی لاجان. ئه‌م دوو وڵاته بچووکه له گه‌ڵ "پارسوا" هاو سنوور بوونه.
" ئاشور بانیپال" له پێنجه‌مین هێرشی خۆی‌دا بۆ ولاتانی پارسوا باسی داگیر کردنی چه‌ندین قه‌ڵا و شار له ناوچه‌کانی ژێر دەسه‌ڵاتی دەوڵه‌تی مانایی دەکا و دەڵێت: من به‌ردەوام هه‌شت شار و ناوچه له وانه "قه‌ڵای بوشتۆ"م داگیر کرد پاشان شاری "شوردیرا"م سه‌ر له نوێ له چه‌نگ نه‌یاران دەرهێنایه‌وە.
کاک مه‌حموود پێدڕام قه‌ڵای "بوشتۆ" به "قه‌ڵاتی شا" له ناوچه‌ی سه‌رشاخانی لاجان دەزانێ و شاری شوردیرا به گوته‌ی ئه‌و شارێک بووە له سه‌رچاوەی چومی زێی بچووک دا.
به‌ڵگه‌کانی مێژوویی باسی په‌لاماری "سارگۆنی دووهه‌م" سای دەوڵه‌تی ئاشوری بۆ ئه‌م ناوچه‌یه دەکات. سارگۆن له نێوان ساڵه‌کانی 722 تا 450ی به‌ر له زایین‌دا حکومه‌تی به دەسته‌وە بووە. مێژوو له‌م بارەیه‌وە دەڵێ سارگۆن له موسڵ ڕا به‌رەو ئێران هات و له‌شکری کێشایه ئه‌م خاکه. له رەوتی ئه‌م له‌شکر کێشانه‌دا خه‌ڵکی وڵاتی مانایی ئارد و شه‌ڕاب و که‌ل و په‌لی تری پێداویستی ئه‌وانیان دابین دەکرد. سارگۆن له سوله‌یمانی کوردستانی ئێراق تێپه‌ڕی و گه‌یشته چۆمی زێ‌یه، له‌م چۆمه په‌ریه‌وە و ئه‌مجار له شوێنێکی که ئێستا به ناوی په‌سوێ و لکبن و مه‌یدان ناسراوە، چل و دوو که‌س له سه‌رکردەکانی عێل و وڵاته‌کانی بچووکی ناوچه‌ی به خزمه‌ت گه‌یشت و سه‌رجه‌م سارگۆنی دوهه‌میان به مه‌زن و سه‌رکردەی خۆیان قه‌بوڵ کرد و ههروەها خه‌ڵات و زێر و ئه‌سپ و که‌رەسه‌یه‌کی زۆریان پێشکه‌ش کرد. سارگۆن فه‌رمانی دا له سه‌ر دیواری قه‌ڵا و قه‌ڵاتگه‌کان ئاڵی سه‌ر که‌ووتن بچه‌قێنن و ههروەها له که‌نار شاری "لاتاش" که دەکه‌وێته نێوان په‌سوێ و مه‌هابادی ئێستا و له ته‌نیشت "قه‌ڵای سپی " واته .قه‌ڵاتی په‌سوێ " ئۆللۆسونۆ" سای دەوڵه‌تی مانایی به‌خشی
" ئۆللۆسونۆ" له لایه‌ن سارگۆنی دووهه‌مه‌وە کرابوو به شای مانایی، به‌ڵام پاشان له ئه‌مر و فه‌رمانی ئه‌و دەرچوو تا ئه‌وەی که له‌م هێرشه‌دا سه‌رله‌نوێ هاته‌وە ژێر فه‌رمانی سارگۆن.
به‌ڵام له سه‌ردەمی هاتنی سپای ئیسلام، ناوچه‌ی ئێستای پیرانشار به ناوی " سه‌ڵڵه‌ق" دەناسرا و له‌م شوێنه‌دا کوردەکانی " هه‌ربانی" نیشته‌جێ بوون که پاشان به ناوی "راوەندی" و "رەوادی" هاتنه ئارا.پاش ئه‌وەی که وڵاتی کوردستان و ئازربایجان له دەست خه‌لیفه‌کانی عه‌باسی هاتنه‌دەر و هاروونه‌ڕەشید هاته سه‌رکار، ئیبراهیم ناوێکی کردە وەزیر، ئیبراهیم له پاشان هاته لاجانی ئێستا و دە گه‌ڵ کچی حاکمی ئه‌ودەمی گوندی قه‌ڵاتی مووتاوێ زەماوەندی کرد و کورێکیان بوو به ناوی "دەیسیم".
دەیسیم ته‌واوی ئازەربایجان و کوردستانی خسته ژێر چاوەدێری و پاشان دەگه‌ڵ دەیله‌می و لاهیجانی‌یه‌کانه‌وە ئێستای باشووری ئێران،تێکه‌وت به‌ڵام به هۆی خه‌یانه‌تی سه‌رکردەکان، نه‌یتوانی سه‌رکه‌وێ و ناوچه‌ی ئێستای لاجان که‌وته دەستی ئه‌وان.
وێدەچێ ناوی "لاجان" یان "لاهجان" له لایه‌ن ڵ دەیله‌می و لاهیجانی‌یه‌کانه‌وە داندرابێ ئه‌ویش به هۆی زەنوێر و سه‌رسه‌وز بوونی ناوچه، ئه‌گینا لاجان و لاهجان به مانای شوێن و جێگای په‌روەردە کردنی کرمی ئاوریشمه و دەگه‌ڵ تایبه‌تمه‌ندێکانی ئه‌مڕۆ و ئه‌ودەمی لاجان یه‌ک ناگرێته‌وە.
حوسێن حوزنی موکریانی دەنووسێ: ساڵی 429ی کۆچی ئۆغۆرەکانی پێشڕەوی سه‌لجووقی‌یه‌کان هێرشیان هێنایه سه‌ر عه‌شایری هه‌زیانی به‌ڵام سه‌رنه‌که‌وتن. ئۆغۆزەکان دەیان دەست‌درێژی تریشیان بۆ هه‌زیانی‌یه‌کان هێنا و ئێستاش ناوی گوندەکانی "گردی مرادبه‌گی"،"قوبادبه‌گیان"، "به‌ستام‌به‌گ" و "ئوغه‌ن" و.... یادگاری ئه‌و سه‌ردەمه هه‌ر ماون.
ئۆغۆز له لایه‌ن خه‌لکی ناوچه‌وە به "تورکه ڕەشه" ناسراون و هه‌روەک دەزانین سلجووقی‌یه‌کانیش تورک زمان بوون.
لاپه‌رەکانی مێژووی پیرانشار یادگاری سه‌ردەمی ئیسلام و سوپای عه‌ڕەبه‌کانیشی پێوە دیارە. پتر له 300 چاک و پیر وشه‌خس و نه‌زەرگه‌ی ناوچه شاهیدی زیندووی ئه‌م ئیدیعایه‌ی ئێمه‌ن. به‌ڵگه‌ی مێژوویی سه‌بارەت به هێرشی سپای ئیسلام به سه‌ر کردایه‌تی "خالیدی کوری وەلید" بۆ ناوچه‌ی پیرانشار و گوندی شارستێن له ناوچه‌ی مه‌نگورایه‌تی ئاگادارمان ئه‌کا و ههروەها له بوونی قه‌ڵای پته‌وی ئه‌م گوندە و شای وڵاتی مه‌نگورایه‌تی:مه‌نجوڕات" دەدوێت. به یه‌ک وته گوندەکانی "گردڕەحمه‌ت" و "گردشه‌یتان" شاهیدی شه‌ڕی نێوان سپای ئیسلام و کوردەکانی هه‌زبانی له لایه‌کی ترەوە بووە.
ئه‌مجار با روچنێک بکه‌ینه‌وە له دەریای فۆلکلۆر و په‌نا به‌رینه به‌ر به‌یته‌کانی کوردی. ئه‌گه‌ر سه‌یر بکاینه به‌یتی "برایم و مه‌حمه‌ڵی دەشتیان"، ناوی "چه‌ڵیان" وەبه‌ر چاو دەکه‌وێت. به پێی دەقی ئه‌و به‌یته میر زۆرابخان حاکمی شاری چه‌ڵیان بووە که به هۆی پیری بێ‌دەسه‌ڵاتی حوکماتی داوەته په‌ریخانی کچی.
په‌ریخان زۆر به زیبک و زاکوون بووە له هه‌مان حاڵیش‌دا زۆر که‌یفی له پیاوان هاتووە تا ئه‌و رادەیه‌ی که رێبواران و که‌سانێکی خۆشی لێیان دەهات، بانگی دەکردنه دیوەخان داوای دەست تێکه‌ڵ کردنی لێ دەکردن، ئه‌گه‌ر کابرا رازی بایه ئه‌وە هیچ، ئه‌گه‌ر به‌رهه‌ڵستی کردبوایه، فه‌رمانی دەدا له نێو چیغ دا بیسووتێنن. سه‌رئه‌نجام په‌ریخان دەگاته مه‌حمه‌ڵ ناوێک که بۆ فرۆشتنی مه‌ڕ و مالات دێته شار په‌ریخان خۆشی لێ دێت و له دوایی‌دا رەگه‌ڵی دەکه‌وێ.....
ئێمه لێرەدا مه‌به‌ستمان لێکدانه‌وەی فۆلکلۆری نیه. هه‌ر بۆیه سرنجی خوێنه‌رانی تامه‌زرۆ بۆ شریته‌کانی تۆمار کراو یان کتێبی "توحفه‌ی موزەففه‌رییه" نوسراوی ئۆسکارمان رادەکێشین.
خوا لێ‌خۆش بوو ماموستای پایه به‌رزی کورد، هێمن شوێنی رووداوەکه دەباته ناوچه‌ی سه‌ردەشت و گوندی بێژوێ، به‌ڵام به پێی سه‌فه‌ر و لێکۆڵینه‌وە و چاو خشاندن به سه‌ر نێوەڕۆکی به‌یتی برایم و مه‌حمه‌ڵی دەشتبان و ههروەها به‌راوەرد کردنی له گه‌ڵ راسته‌قینه، بۆمان روون بۆوە که شوێنی روودانی ئه‌م به‌یته، نیزیک گوندی سێڵوێ و گردی کاولان و به گشتی ناوچه‌ی به‌ربنه‌ی لاجانی پیرانشارە. وا ئاماژە دەکرێ که حاکمی شاری چه‌لیان میر زۆرابخان بووە و مه‌حمه‌ڵ پاش هه‌ڵگرتنی په‌ریخان په‌نا دەباته ئاشکه‌وتی بێشوێ.
ئێستاش له به‌ربنه ئاسه‌واری شاری "قه‌رە چه‌لیان" و "قه‌ڵای میر زۆرابخان" و ئاشکه‌وتی بێژ و به‌رانان (بێشوێ) هه‌رماوە.که وابوو وا باشه هه‌ڵه‌ی خوا لێ خۆش بوو کاک "عه‌لی حه‌سه‌نیانی"ش راست بکه‌ینه‌وە که شوێنی روودانی ئه‌م به‌یته به بێ به‌ڵگه‌یه‌ک و ته‌نیا به بیر و بۆچوونی خۆی به ناوچه‌ی شاروێران و گوندی دەریاز دادەنێ.
سه‌رەڕای ئه‌وانه زۆر به‌یتی تری کوردیمان هه‌یه که ناوچه‌ی پیرانشار دەگرنه‌وە وەک:
کانه‌بی، خه‌ج و سیامه‌ند، هه‌مزەئاغای مه‌نگوڕ، کاک باپیری مه‌نگوڕ، شێخ ڕەش و شێخ مه‌ند،سوارۆ، پایزە، ئازیزە و چه‌ندت تر.
مێژووی ناوچه‌ی پیرانشار له گه‌ڵ ناوی بڵباسیش تێکه‌ڵاوە. بڵباس مه‌به‌ست ناوی پێشووی عه‌شایری پیران، مه‌نگوڕ و مامه‌ش له ئه‌م دیو و ئه‌م دیوی کوردستان له ناوچه‌ی پیرانشاردا بووە.شه‌ڕەفنامه سه‌بارەت به بڵباس دەنووسێ: عه‌شیرەی رۆژەکی بریتین له 24 تایفه له ناوچه‌ی خۆیت کۆبوونه‌وە و دوازدەیان " بڵباس " و دوازدەی تریان به ناوی "قوالیس" جیا بوونه‌وە. ئه‌م سه‌رچاوەیه ئیتر باسی ئه‌وە ناکات که ناوی بڵباس له کوێ را هاتووە و به چ مانایه‌که.
یه‌که‌م سه‌رچاوە که ناوی بڵباسی تێدا هاتووە قوڕئانێکی دەس نووسه که ئاماژەی به ناوی "مه‌نسوور کوڕی سادقی .بڵباسی" کردووە
بڵباسه‌کان هه‌ردوو دیوی سنوور په‌یمانی هاوکاری ناوچه‌یان به یه‌که‌وە به‌ستبوو، ئه‌م هاوکاری‌یه ساڵی 1209ی هه‌تاوی له لایه‌ن میر محه‌ممه‌د، میری گه‌ورەی سۆران له رەواندز هه‌ڵوەشایه‌وە. بڵباسه‌کان به دەیان جار له لایه‌ن دەوڵه‌ته‌کانی ناوەندی ئێران و عوسمانی و میرانی بابان و ئه‌ردەڵان و سۆران و موکری په‌لامار دراون، به‌ڵام هه‌رکات .وەک هێزێکی به‌رگری، خۆیان نواندووە
ناوچه‌ی پیرانشار رووداوگه‌لی زۆری به خۆوە بینیوە لێرەدا ته‌نیا چه‌ند رووداوی گرینگمان هه‌ڵبژارد که دڵۆپێک له دەریا بوو. ئه‌گینا ته‌نانه‌ت بڵباسه‌کان مێژوویه‌کی تایبه‌ت به خۆیان هه‌یه.
جۆگرافیای شارستانی پیر انشار
پیرانشار یه‌کێکه له چارده شارستانه‌کانی پارێزگای ئازربایجانی رۆژاوا. شارستانی پیرانشار به رووبه‌ری 2402 کیلۆمیتری چوارگۆشه که‌وتۆته 45 ده‌ره‌جه و 8 خوله‌کی درێژایی رۆژهه‌ڵات و 36 ده‌ره‌جه و 42 خوله‌کی پانایی باکوور له نێوان به‌شێک له زنجیره‌کێوه‌کانی زاگرۆس. به‌رزایی له رێکی ده‌ریاوه 1840 میتره و مامناوه‌ندی بارینی ساڵانه‌ی ۳۵۲ میلی‌لیتره. نێوانی پله‌ی گه‌رمای 35-4 ده‌ره‌جه و پله‌ی ته‌ڕایی 51% راگه‌یێندراوه.
دراوسێیه‌کان: له باکووری رۆژاوا له‌گه‌ڵ شاری شنۆ به 47 کیلۆمیتر، له باکوور شاری نه‌غه‌دە به 47 کیلۆمیتر، له باکووری ڕۆژهه‌ڵات شاری مهاباد به 75 کیلۆمیتر، له باشوور شاری سه‌ردەشت به 95 کیلۆمیتر و له ڕۆژئاوا له‌گه‌ڵ کوردستانی عێراق هاوسنورە. مه‌ودای ئه‌و شاره له‌گه‌ڵ ناوه‌ندی پارێزگا (شاری ورمێ) 120 کیلۆمیتر و له‌گه‌ڵ پێته‌ختی ئێران (شاری تاران) 566 کیلۆمیتر له هه‌واوه و 1000 کێلۆمیتر له رێگاوه‌یه.
شارستانی پیرانشار له ناوچه‌یێکی کوێستانی‌دا هه‌ڵکه‌وتووه و هه‌رچه‌ندی بۆ لای رۆژاواوه بڕۆین بڵندایی زیاتر ده‌بێت. کێوه‌کانی قه‌ندیل (3578 میتر)، حاجی برایم (3550 میتر)، سووره‌داڵ (3503 میتر)، چل بزنه (3226 میتر)، له به‌رزترین چیاکانی ئه‌و شارستانه‌ن.
له کوێستانه‌کانی پیرانشاره‌وه چۆمی هه‌میشه‌یی و پڕ ئاو سه‌رچاوه ده‌گرن و چۆمه‌کانی سێڵوێ، لاوێن، بادیناوێ و گه‌ده تێکه‌ڵاو ده‌بن و چۆمی به ناوبانگی زێ سازده‌که‌ن که دوای تێپه‌ڕبوون به ناوچه‌ی سه‌رده‌شت‌دا، ده‌چێته ناو کوردستای عێراق و ده‌ڕژێته ناو ده‌ریاچه‌ی دوکان.
چنینه‌ی شار و گه‌ڕه‌که‌کان
له روانگه‌ی خانوو و بیناوه شار پێکهاتووه له دوو چینی کۆن و نوێ. چینی کۆن که‌وتۆته لای دامێنی کێو و زیاتری ماڵه‌کان به خشتی کاڵ و سواغ سازکراون و چینی نوێ له لای ده‌شته‌وه هه‌ڵکه‌وتووه و به کهلوپهلی ئه‌وڕۆیی سازکراون. دوو گه‌ڕه‌کی کۆنه‌خانێ و زه‌رگه‌ته‌ن که له گه‌ڕه‌که کۆنه‌کانی پیرانشارن، سه‌رده‌مێک دوو گوند بوون. گه‌ڕه‌که‌کان: خه‌یام، کۆنه‌خانێ، هه‌وراز، باڵاشار، کاسه‌که‌ران، قه‌پان، دۆڵی قیزقه‌پان، دۆڵی گراو، زه‌رگه‌ته‌ن، جامیعای قه‌دیم، ئازادی، شاره‌داری، قودس، ئازاده‌گان، ئیسارگه‌ران، شاره‌کی مه‌نگوڕ، نوخته‌ی A، نوخته‌ی B، نوخته‌ی C، فه‌رهه‌نگیانی 1 و 2 و 3 و 4، پاداش، هه‌واشناسی، هێمن، هه‌ژار، نالی، جێژنی، ته‌هازاده.
چنینه‌ی دانیشتووان - ژماری دانیشتووان: ژماری بنه‌ماڵه و دانیشتوانی شارستانی پیرانشار به پێی سه‌رژمێری ساڵی ١٣٨٥ی هه‌تاوی: ٢٠٦١٧ بنه‌ماڵه ، ١٠٧٦٧٧ که‌س دانیشتوو که له‌وان ٥٣٢٧٤ که‌س ژن و ٥٤٤٠٣ که‌س پیاون. ژماری خوێنده‌وار : ژن ٢٧٥١٦ و پیاو ٣٧٩٣٩ نه‌خوێنده‌وار : ژن ١٩١٠٧ و پیاو ٩٣٤٣ . دانیشتوانی شار: 57692 که‌س.
ژماری دانیشتووانی گونده گه‌وره‌کان: په‌سوێ: 9772 ، شیناوێ: 9082 ، دربکه: 4931 ، جه‌ڵدیان: 4461 ، گردکشانه: 3161 ، زێوه: 2811 ، سه‌روکانێ: 2501 که‌س. - دین و مه‌زه‌ب: ته‌نیا دینێک که له دانیشتووانی ئه‌و ناوچه‌یه‌دا پێش ئیسلام ناسراوه، په‌رستنی ئه‌هورامه‌زدا بووه. پاش به‌رگری له به‌رانبه‌ر هێزه‌کانی سوپای ئیسلام، به پاراستنی زۆربه‌ی داب و نه‌ریته‌کانیان بوون به موسڵمان. زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری خه‌ڵکی ئه‌و ناوچه‌یه ‹موسڵمانی سوننی شافعی›ن و تاق تاق موسڵمانی شیعه یان دینه‌کانی دیکه تێیدا هه‌ن. - زمان: زمانی دانیشتووانی ئه‌و ناوچه‌یه زۆرتر کوردی به زاراوه‌ی سۆرانی بن زاراوه‌ی موکریانییه. تاق تاق زمانی تورکیشی تێدایه. - داب و نه‌ریت: لێره‌دا زۆرتر باسی هێندێک له دابه‌کان که گرینگی مێژووییان هه‌یه، ده‌که‌ین. چونکه دابه سه‌ره‌کییه‌کانی گه‌لان، په‌یوه‌سته به بیر و هه‌ستی ئه‌ندامه‌کانی، به شێوه‌یێک که سه‌رچاوه‌کانی له ناخی رۆحی تۆره‌مه‌کان‌دایه و له تێپه‌ڕی ساڵانی زۆردا، گرینگترین هۆی یه‌کگرتوویی بیر و رۆح له‌ناو توێژه‌کانی جۆراجۆری خه‌ڵکی وڵاتێکه. له‌و ناوچه‌یه‌دا ژیانی عاشیره‌تی و چادر بڵاو بۆته‌وه و خه‌ڵکی شاره‌کان و گونده‌کان تێکه‌ڵاویان هه‌یه و به هۆی کاریگه‌ری له‌سه‌ر یه‌کتر، تایبه‌تمه‌ندی عێلایه‌تییان له ده‌ست داوه، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه هێشتا زۆربه‌ی داب و نه‌ریت و جلک و که‌لتووری خۆیان پاراستووه. له پیرانشاردا وه‌ک هه‌موو به‌شه‌کانی دیکه‌ی کوردستان و ئێران، رێز له ده‌سپێکی سه‌ری ساڵ و رۆژی نه‌ورۆز داده‌نرێت. جه‌ژنی نه‌ورۆز، بۆ هه‌موو گه‌لانی ئێرانی ناسراوه و رێزی تایبه‌تی له که‌لتووریان‌دا هه‌یه. رۆژانی جه‌ژن که سێزده رۆژه، بۆ قوتابخانه‌کان پشوودانه و خه‌ڵک ده‌چنه سه‌ردانی یه‌کتر. منداڵانی و لاوان له رۆژانی جه‌ژن‌دا ده‌چنه ماڵه خزم و ناسیاوانیان و داوای جه‌ژنانه ده‌که‌ن. رۆژی کۆتایی جه‌ژنی نه‌ورۆز، واتا سێزده‌ی خاکه‌لێوه، به رۆژی سروشت و سێزده‌به‌ده‌ر ناسراوه و خه‌ڵک به گشتی له شار ده‌چنه‌ده‌ر و رۆو ده‌که‌نه کێو و سه‌یرانگه‌کان. جه‌ژنه‌کانی دیکه سه‌رچاوه‌ی له بڕوای ئایینی خه‌ڵک گرتووه وه‌ک جه‌ژنه‌کانی قوربان، به‌رات، ره‌مه‌زان و مه‌ولوود. له‌و جه‌ژنانه‌دا خه‌ڵک به ده‌به‌رکردنی جلکی نوێ و جوان به خۆشی ده‌چنه سه‌ردانی یه‌کتر و جه‌ژنه پیرۆزه له یه‌کتر ده‌که‌ن. جۆری جلکه‌کانی خه‌ڵکی ئه‌و ناوچه‌یه وه‌ک ناوچه‌کانی تری موکریانه. پیاوان ‹که‌وا و پاتۆڵ› ده‌به‌ر ده‌که‌ن و ‹پشتێند› له ناوقه‌دیان ده‌به‌ستن و به‌ساڵ‌داچووان ‹جه‌مه‌دانی›ش له‌سه‌ر ده‌نێن. ژنان کراسێکی سه‌رتاپێ ده‌به‌رده‌که‌ن که له ناوقه‌دی‌ڕا گنجی هه‌یه و پشتێند له ناوقه‌دیان ده‌به‌ستن. له‌بن کراسیش ئاواڵ‌کراس (ده‌رپێ) ده‌پێ ده‌که‌ن و ‹سیخمه› یان ‹کولێجه› له‌سه‌ر کراس ده‌به‌ر ده‌که‌ن و لێچکه له‌سه‌ر ده‌نێن و ده‌سماڵ به شان داده‌ده‌ن. دابێکی دیکه زه‌ماوه‌نده که له پیرانشاردا زۆرتر له وه‌رزه‌کانی پاییز و به‌هاردا به‌ڕێوه ده‌چێت. پاش په‌سند کردنی یه‌کتر له لایه‌ن کور و کچ، بنه‌ماڵه‌ی کوڕ ده‌چنه خوازبێنی کچ و ئه‌گه‌ر پێک هاتن قسه له‌سه‌ر ماره‌یی و جه‌یاز و کڕین و جلک ده‌که‌ن و رێکه‌وتی زه‌ماوه‌ند دیاری ده‌که‌ن. پاش ماره‌کردن، نۆره‌ی گواستنه‌وه‌یه که به رێ‌وڕه‌سمێکی تایبه‌ت به‌‌جێ‌دێت. له زه‌ماوه‌ندا هه‌ر یه‌ک له بنه‌ماڵه‌کانی بووک و زاوا به جیا له خزمان و دۆستانی خۆیان ده‌گێڕنه‌وه و جه‌مێک یان دوو جه‌م ده‌ده‌ن. یه‌کێک له دابه‌کانی زه‌ماوه‌ند هه‌ڵپه‌ڕکێ‌یه که کچان و کوڕان ده‌ستی یه‌ک ده‌گرن و هاوکات له‌گه‌ڵ گۆرانی هه‌ڵده‌په‌ڕن. له دابه‌کانی دیکه که زۆرتر پێشان‌ده‌ری هه‌ستی هاوکاری و هاودڵیی خه‌ڵکی ناوچه‌یه، ده‌توانین ئاماژه بکه‌ین به: ‹ده‌سته‌وا› له کاروباری وه‌رزێڕی‌دا، رێوڕه‌سمی سه‌ره‌خۆشی و ...
هۆزه‌کان مامه‌ش: له به‌شی کوێستانی و ئاو و هه‌وای خۆشی نێوان مه‌هاباد، نه‌غه‌ده و پیرانشاردا ده‌ژین. پێشینه‌یێک زۆر کۆنیان هه‌یه و له هۆزه‌کانی به‌هێزی ناوچه‌ن و له باکووری پیرانشار و له ده‌شتی لاجان‌دا نیشته‌جێن. له‌گه‌ڵ مه‌نگوڕ و پیران و دێبۆکری دراوسێن. داب و نه‌ریتیان وه‌ک خه‌ڵکی دیکه‌ی ناوچه‌یه و زۆرتر وه‌رزێڕ و ئاژهڵدارن. پیران: ئه‌و هۆزه له ساڵی 1280ی هه‌تاوی‌دا هاتنه ناوچه و له باشوور و رۆژاوای شاردا نیشته‌جێن و له‌گه‌ل مه‌نگوڕ و مامه‌ش و دێبۆکری پێوه‌ندی راسته‌وخۆیان هه‌یه. ناوی پیرانشار وه‌رگیراو له ناوی ئه‌و هۆزه‌یه. زۆرتر وه‌رزێڕن به‌ڵام ئاژه‌ڵ‌داریش ده‌که‌ن. تایبه‌تمه‌ندییه‌کانیان وه‌ک هۆزی مامه‌شه. مه‌نگوڕ: له هۆزه‌کانی به پێشینه‌ی زۆر کۆنی ناوچه‌یه. له گونده‌کانی نێوان دۆڵ و چۆمی بادیناوێ هه‌تا ده‌شتی وه‌زنێ نیشته‌جێن. شه‌ش تایفه‌ی سه‌ره‌کیان هه‌یه: ئامان، شه‌م، زێڕن، خدر، مرۆت، زێن. زۆرتر ئاژهڵدارن و وه‌رزێڕیش ده‌که‌ن. تایبه‌تمه‌ندییه‌کانیان وه‌ک هۆزه‌کانی دیکه‌ی ناوچه‌یه.
سه‌یرانگه و بینا مێژووییه‌کان سروشت
شارستانی پیرانشار سروشتێکی سه‌رسه‌وز، چۆم‌گه‌لێکی پڕ ئاو و هه‌میشه‌یی، لێڕه‌واری کوێستانی، کێوه‌کانی به‌رز و پڕ به‌فر، بازاڕچه‌ی سه‌ر سنوور، گونده‌کانی سرنج راکێش و شوێنه‌واری میژوویی و جوانی هه‌یه و بۆ گه‌ڕان و سه‌یران خاوه‌نی جێگای خۆش و سه‌یرانگه‌ی جۆراوجۆره. ساڵانه له وه‌رزه‌کانی به‌هار و هاوین‌دا له هه‌موو شوێنه‌کانی ئێران‌ڕا گه‌شتیاران بۆ دیتنی سروشتی جوان و سه‌رسه‌وزی ئه‌و ناوچه‌یه دێن و له هه‌موو وه‌رزه‌کانیشدا بۆ سه‌ردانی بازاڕچه‌کان و کڕینی کهلوپهلی پێویست دێنه ناو شاری پیرانشار. هه‌روه‌ها سنووری فه‌ڕمی حاجی ئۆمه‌ران که له نێوان کوردستانی عێراق و پیرانشاردایه شوێنی ئاڵوگۆڕی کهلوپهلی جۆراوجۆر له نێوان دوو لای سنوره و شوێنێکی گرینگه بۆ بازرگانان. ناوچه‌ی پیرانشار به هه‌بوونی سروشتێکی سه‌وز و دانیشتووانی خوێن گه‌رم و میوان دۆست و بازاڕچه‌ی سنوری وه‌ک نه‌قیمه‌یێک له‌سه‌ر ئه‌نگوستیله‌ی پارێزگادا ده‌دره‌وشێ. له گرینگترین شوێنه‌کانی سروشتی و سه‌یرانگه‌کان ده‌توانیین ئه‌وانه ناو ببه‌ین: ئاوههڵدێری خه‌رپاپ: کێو و دۆڵه‌کان و لێڕه‌وار و چۆمه‌کانی ناوچه‌ی پیرانشار ده‌ستیان وه‌یه‌ک داوه هه‌تا به کێشانه‌وه‌ی تابڵۆگه‌لێکی جوان و بێ‌وێنه له سروشت، سه‌رنجی هه‌ر بینه‌ر و رێبوارێک راکێشن. یه‌کێک له‌و دیمه‌نه جوانانه ئاوههڵدێری خۆڕێن و پڕ ئاوی خه‌رپاپه که له‌ناو لێڕه‌واره سه‌رسه‌وزه‌کانی پردانان‌دایه.
سه‌یرانگه‌ی پردانان: لێڕه‌واره‌کانی سه‌رسه‌وز و خۆش ئاو هه‌وای پردانان له 22 کیلۆمیتری باشووری پیرانشار و له‌سه‌ر رێگای پیرانشار بۆ سه‌رده‌شت‌دا هه‌ڵکه‌وتوون و چۆمی پڕ ئاو و خوڕێنی پردانان که یه‌کێک له سه‌رچاوه‌کانی چۆمی زێی چووکه‌یه، جوانییه‌که‌ی دووهێنده کردووه. ئه‌و لێڕه‌وارانه که هه‌تا به‌فره هه‌میشه‌ییه‌کانی سنووری نێوان ئێران و کوردستانی عێراقدا درێژه‌یان هه‌یه، سه‌رنجی هه‌ر گه‌شتیارێکی بۆ خۆ راده‌کێشن. کێوی قه‌ندیل: ئه‌وکێوه به‌رز و پڕ به‌فره هه‌موو ساڵی له وه‌رزه‌کانی به‌هار و هاوین‌دا گه‌شتیاران و شاخه‌وانان و وه‌رزشوانان بۆ لای خۆی راده‌کێشێ. سروشتی سه‌وز و فێنک: ناوچه‌کانی وه‌ک قه‌راخ چۆمه‌کانی زێ و بادیناوێ و لاوێن، لێڕه‌واره‌کان، له‌ندی شێخان، دۆڵه‌نێ، بادیناوێ، گه‌ڵی حاجی برایم، ئاوخوارده، ده‌ڵاوان، قه‌ڵاتی شای، کانێ زه‌رد، زێوکه و ... ساڵانه ده‌که‌وێته ژێر پێی دۆستان سروشت و شاخه‌وانان. شاخه به‌ردینه‌کانی خورینج: زۆربه‌ی گونده‌کانی پیرانشار سروشتێکی بێ وێنه و جوانیان هه‌یه و بوونه‌ته سه‌یرانگه. یه‌کێک له‌وان، وڵاتی به‌رده سێحراوی و جۆراوجۆره‌کانی خورینجه که که‌وتۆته 20 کیلۆمیتری باکووری رۆژهه‌ڵاتی پیرانشار و له‌سه‌ر رێگای پیرانشار بۆ مه‌هاباددایه. له قه‌راغ ئه‌و گونده، ته‌پۆڵکه‌گه‌لێکی داپۆشراو به گابه‌رد هه‌یه که به شێوازێکی سه‌رسوڕهێنه‌ر له‌سه‌ریه‌ک دانراون، به جۆرێک که سه‌رنجی هه‌ر رێبوارێک بۆ لای خۆ راده‌کێشن و ده‌ڵێی ده‌ستی به‌توانای وه‌ستایێک ئه‌و به‌ردانه‌ی ئاوا جوان و رێک‌وپێک تاشیوه هه‌تا په‌یکه‌ری جۆراوجۆری لێ سازبکات.
جگه له وانه بازاڕچه‌کانی ناوشار بۆ کهلوپهلی ناوماڵ، ده‌نگ و ره‌نگ، جلکی ده‌ره‌کی و که‌ره‌سه‌ی رازاندنه‌وه به نرخی هه‌رزان هه‌موو رۆژی خانه‌خوێی مسافیران و کڕیارانێکه که له ته‌واوی ناوچه‌کانی ئێران‌ڕا دێن.
شوێنه مێژووییه‌کان: له ناوچه‌ی پیرانشاردا 113 ته‌پۆڵکه‌ی مێژوویی له لایه‌ن کارناسانی نوێنه‌رایه‌تی میراتی کولتووری ئه‌و شارستانه ناسراوه و تۆمار کراوه که پێشان‌ده‌ری مێژوویی بوونی ناوچه و پێکهاتن و له‌ئارادابوونی شارستانیه‌ت‌گه‌لێکی به‌هێز و پڕشنگ‌داره وه‌ک شارستانیه‌تی ماننایی، پارسوایی، ئۆرارتۆ، ماد، زاموا و ئیسلام. له‌وناوه‌دا هێندێک ته‌پۆڵکه هه‌ن که به هه‌بوونی شوێنه‌واری مێژوویی زۆر ده‌بنه جێگای سه‌ردانی لایه‌نگرانی مێژوو و کولتووری ئه‌و ناوچه‌یه که ده‌توانین ئه‌وانه ناو ببه‌ین: قه‌ڵای شیناوێ (هه‌زاره‌ی یه‌که‌می پێش زایین)، قه‌ڵاتی موتاوێ (2500 ساڵ پێش زایین)، قه‌ڵاتی شای (1500 هه‌تا 2500 ساڵ پێش زایین)، قه‌ڵای جه‌ڵدیان (5000 هه‌تا 5500 ساڵ پێش زایین)، قه‌ڵای په‌سوێ (پێش مێژوو)، به‌رده‌نوسی به‌رده‌مافووره (گوندی لکبن)، داشان قه‌ڵا ( 2000 هه‌تا 3500 ساڵ پێش زایین)، ته‌پکی گرداشه‌وان و گۆڕستانی زه‌رگه‌ته‌ن. دیاره شوێنی مێژوویی زۆر له‌و ناوچه‌یه‌دا هه‌ن به‌ڵام به هۆی کار له‌سه‌ر نه‌کردن بێ ناو ماون و نه‌ناسراون.
ناوه‌نده‌کانی که‌لتوور ئه‌ده‌ب و هونه‌ر
په‌ڕتووک‌خانه‌ی شاره‌داری له پارکی خه‌یام، په‌ڕتووک‌خانه و ناوه‌ندی فه‌رهه‌نگی و هونه‌ری ئیرشاد له شه‌قامی سه‌عدی، زانستگه‌کان: زانستگه‌ی په‌یامی نوور و زانستگه‌ی ئازادی ئیسلامی، ناوه‌ندی بارهێنانی بیری منداڵان و لاوان له شه‌قامی به‌هه‌شتی، ئه‌نجومه‌نی ئه‌ده‌بی چرا له هیلالی ئه‌حمه‌ر.
بارودۆخی ئابووری 1- بازاڕچه‌ی سه‌ر سنوری پیرانشار به مه‌ودای 5 کیلۆمیتر له شار که‌وتۆته سه‌ر سنوری نێوان ئێران و کوردستانی عێراق و به بازاڕچه حاجی ئۆمه‌ران و بازاڕچه‌ی ته‌مه‌رچیان ناسراوه. ناردن و هێنانی که‌ل‌وپه‌ل له رێگای ئه‌و بازاڕچه‌یه وه‌کوو یه‌کێک له گه‌وره‌ترین سه‌رچاوه‌کانی داهاتی شارستان و پارێزگایه.
2- سه‌نعه‌ت: سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی‌که ئه‌و ناوچه‌یه به هۆی سروشتی ده‌سکاری نه‌کراو توانای هه‌بوونی هه‌موو جۆره سه‌نعه‌تێکی هه‌یه به‌ڵام له‌و بواره‌دا کارێکی ئه‌وتۆ نه‌کراوه. کارخانه‌یێکی قه‌ندی هه‌یه که له 5 کیلۆمیتری شار و له‌سه‌ر رێگای پیرانشار- نه‌غه‌ده و له گوندی رزگاری‌دایه. ئه‌و کارخانه‌یه به راسپارده‌ی وه‌زاره‌تی سه‌نعه‌تی ئه‌وده‌م له لایه‌ن کومپانیایه‌کی بلژیکی دامه‌زرا و تا ئیستا هه‌ر به‌ربڵاوتر و گه‌وره‌تر بووه و رۆژانه 2500 تۆن چه‌وه‌نده‌ر وه‌رده‌گرێت و ساڵانه 30 میلیۆن کیلۆ شه‌کر و 3 میلیۆن لیتر ئاڵکۆڵی پزیشکی و 15 میلیۆن کیلۆ تڵته‌ی ئیشک ده‌داته‌ده‌ر. ئه‌و کارخانه‌یه به وه‌رگرتنی 365 هه‌زار تۆن چه‌وه‌نده‌ر له ساڵ‌دا، پله‌ی دووهه‌می وه‌رگرتنی چه‌وه‌نده‌ری له ئێران‌دا وه‌ده‌ست هێناوه.
هێندێک کارگه‌ی چووکتریش له شاردا هه‌ن وه‌ک کارگه‌ی سازکردنی کهلوپهلی دروێنه و وه‌رزێڕی، لایلۆن و که‌ره‌سه‌ی نان کردن، ئاشی ئاردی، ئاشی خیز. هه‌روه‌ها له شاره‌کی سه‌نعه‌تی که که‌وتۆته 2 کیلۆمیتری شار و به‌رانبه‌ر به پادگانی پیرانشار، کارگه‌ی جۆراوجۆر هه‌ن وه‌ک کارگه‌ی به‌رهه‌م هێنانی خۆراکی ئاژه‌ڵ و باڵنده، قه‌ند سازکردن، مزاویک سازکردن، تراشکاری، ساردخانه، شیر پاستۆڕیزه و ... به شێوه‌یێکی بڵاویش له‌ناو شاردا چنینی فه‌ڕش، به‌ڕه، چارشێو، به‌رماڵ، که‌ژوو، سه‌وه‌ته و کورتان هه‌یه.
3- کانگه: به وه‌به‌رچاوگرتنی سروشتی ده‌ست وێنه‌که‌وتووی پیرانشار و کوێستانی بوونی ناوچه و رۆڵی کێوه‌کان له سازدانی به‌رد، پیرانشار خاوه‌نی کانگا‌گه‌لی ده‌وڵه‌مه‌ندی به‌رده. زیاتر له 80%ی کانگه‌کانی پارێزگای ئازربایجانی رۆژاوا له پیرانشارن. ئه‌و شارستانه به هه‌بوونی 65 کانی ‹گرانیت› و به‌رهه‌م هێنانی ساڵانه 300هه‌زار تۆن به‌ردی گرانیت یه‌کێکه له ناوچه گرینگه‌کانی ئێران بۆ ده‌رهێنانی به‌ردی گرانیت. زۆرتری به‌رده‌کانی بۆ جوانکاری خانوو که له پیرانشاردا هه‌ن گرانیتی ره‌نگی به تایبه‌ت گرانیتی سه‌وزه که له جیهان‌دا ناوبانگی هه‌یه. جگه له گرانیت، کانگه‌ی به‌ردی ‹مه‌ڕمه‌ڕ›یش له پیرانشاردا زۆرن.
4- وه‌رزێڕی: زه‌وی شیاوی چاندن، ده‌شتی پان و به‌رین، ئاوی زۆر و به‌پێز بوونی زه‌وی بوونه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی که زۆربه‌ی خه‌ڵکی ناوچه خه‌ریکی وه‌رزێڕی بن. ئاوی پێویست بۆ وه‌رزێڕی له کانیاو و چۆم و چاڵ وه‌ده‌ست دێت. به‌رهه‌مه‌کانی وه‌رزێڕی پیرانشار ئه‌وانه‌ن: گه‌نم، جۆ، چه‌وه‌نده‌ر، نۆک، گوڵه‌‌به‌ڕۆۆژه، گوڵه‌گه‌نم و به‌رهه‌می باغی وه‌ک گوێز، سێو، قه‌یسی، خۆخ، توو، ترێ و ... له کاری وه‌رزێڕی‌دا زۆرتر له کهلوپهلی وه‌رزێڕی که‌ڵک وه‌رده‌گیرێت. داهاتی باشی وه‌رزێڕی بۆته هۆی ئه‌وه‌ی که زۆربه خه‌ڵکی ناوچه وه‌رزێڕی به پیشه‌ی سه‌ره‌کی یان دووهه‌می خۆیان هه‌ڵبژێرن.
5- ئاژهڵداری: له گونده‌کان‌دا ئاژهڵداری باوه و هێندێک هه‌ر به‌شی پێویستی خۆیان هه‌یه و هێندێکیش به شێوه‌ی به‌ربڵاو ئاژهڵداری ده‌که‌ن. ئه‌وانه له وه‌رزه‌کانی به‌هار و هاوین‌دا ده‌چنه هه‌وارگه‌کان. هه‌روه‌ها چه‌ند ناوه‌ندی به‌خێوکردنی ئاژه‌ڵ به شێوه‌ی سه‌نعه‌تیش هه‌ن. چه‌ند جووجه‌خانه‌ش کاری به‌خێو کردنی مریشک ده‌که‌ن.
هۆی پێشکه‌وتن پیرانشار له‌و شارانه‌یه که له ماوه‌یێکی کورت‌دا پێشکه‌وتنێکی به‌رچاوی هه‌بووه. ئه‌و پێشکه‌وتنه له بواره‌کانی جۆراوجۆری دانیشتووان، جۆگرافیایی و تا راده‌یێکیش ئاسایشی بووه. هۆیه‌کانی پێشکه‌وتنی ئه‌و شارستانه ئه‌مانه‌ن:
1- شوێنی نیزامی: له‌به‌ر جێگای جۆگرافیایی، له 28ی خه‌رمانانی 1327ی هه‌تاوی‌دا له کاتی هێرشی سوپای رووسیا بۆ ئێران، به‌شێک له سوپای ورمێ له باکووری گوندی زه‌رگه‌ته‌ن‌دا نیشته‌جێ بوون که پاشان بوو به پادگانی پیرانشار. به هۆی جێگای تایبه‌تیی ناوچه و نزیکی به سنور دوو پادگانی دیکه به ناوه‌کانی جه‌ڵدیان و په‌سوێ دامه‌زران. به‌هێز کردنی نیزامیی پیرانشار ئه‌و شاره‌ی کردۆته یه‌کێک له به‌هێزترین شاره‌کانی سنوری ئیران. له‌ئارادا بوونی سێ پادگان و پاسگه‌ی زۆر بووه هۆی هاتنی زۆری نیزامی بۆ ئه‌و شاره که ئه‌وه‌ش کاریگه‌ری له‌سه‌ر چنینه و بارودۆخی شاردا کردووه.
2- بارودۆخی پێوه‌ندی: پیرانشار له لای رۆژاواوه له‌گه‌ڵ کوردستانی عێراق هاسنوره و له بازرگانی و هێنان و ناردنی که‌ل‌وپه‌ل له‌گه‌ڵ عێراق رۆڵی تایبه‌تی هه‌یه. جگه له بازاڕچه‌ی فه‌ڕمی ته‌مه‌رچیان، له رێگاگه‌لێکی نایاساییشه‌وه به شێوه‌ی قاچاخ که‌ل‌و په‌ل دین و ده‌چن. له‌ئارادا بوونی بازاڕچه‌گه‌لی زۆری فرۆشتنی کهلوپهلی ده‌ره‌کی له‌ناو شاردا بۆته هۆی سه‌رنج راکێشانی مسافیران و به دوای وی‌دا سازدانی ده‌رفه‌تی پیشه‌ی زۆرتر بۆ خه‌ڵک و هاتن و نیشته‌جێ بوونی خه‌ڵکی شاره‌کانی‌تر له پیرانشاردا.
3- بارودۆخی ئابووری: به هۆی هه‌بوونی کانگه‌‌گه‌لێکی زۆر بۆ به‌ره‌م هێنانی به‌رد و زه‌وی پاراو و به‌پێز و هه‌روه‌ها نزیکی به سنور و بازرگانی ده‌ره‌کی، ده‌رفه‌تی کار و پیشه له پیرانشار دا زۆر بووه که له په‌ره‌ساندنی فیزیکی و چۆنیه‌تی شار و باش کردنی بارودۆخی بژیوی خه‌ڵک کاریگه‌ری زۆری داناوه.
دابه‌شی ناوچه‌ی پیرانشار به پێی دوایین سه‌رژمێرییه‌کان له مانگی خه‌زه‌ڵوه‌ری ساڵی 1338ی هه‌تاوی‌دا ناوچه‌کانی پیران و لاجان و مامه‌ش له مه‌ڵبه‌ندی مه‌هاباد جیا بوونه‌وه و به ناوی مه‌ڵبه‌ندی خانێ درانه به نه‌غه‌ده و گوندی خانێ بوو به ناوه‌ندی مه‌ڵبه‌ند. له ساڵی 1347دا خانێ بوو به شار و به هۆی نیشته‌جێ بوونی هۆزی پیران، ناوی گۆڕا به پیرانشار و له ساڵی 1348دا بوو به شارستان. له دوایین سه‌رژمێر له ساڵی 1385دا به‌شه‌کانی پیرانشار به‌و جۆره ناسێندران: مه‌ڵبه‌نده‌کان: مه‌ڵبه‌ندی ناوه‌ندی، مه‌ڵبه‌ندی لاجان. شاره‌کان: شاری پیرانشار، شاری گردکشانه. ناوچه‌کان: ناوچه‌کانی مه‌ڵبه‌ندی ناوه‌ندی: ناوچه‌ی پیران، ناوچه‌ی مه‌نگوڕی رۆژاوا، ناوچه‌ی لاجان. ناوچه‌کانی مه‌ڵبه‌ندی لاجان: ناوچه‌ی لاجانی رۆژهه‌ڵات، ناوچه‌ی لاجانی رۆژاوا. گونده‌کانی سه‌ر به‌و ناوچانه بریتین له: 1- ناوچه‌ی پیران، ناوه‌ند: چیانه، پێکهاتووه له 29 گوند: ده‌ڵاوان، که‌ڵه‌کین، بندڕێ، سه‌لکاوێ، قیزقه‌پان، قه‌مته‌رێ، هه‌بڵه‌س، وه‌تماناوێ، شیناوێ، زێدان، سێگرکان، برایماوێ، جه‌ڕان، ئێمنابات، قه‌ڵات، خواجاڵی، چیانه، سۆغالوێ، کاسوره‌دێ، ته‌مه‌رچیان، گوڵاوێ، زێوه، کۆنه‌لاجان، گه‌زگه‌سک، دێڵزێ، قه‌ڵاته‌ڕه‌شێ، گردیمخانێ، نه‌منجێ، بادیناوێ.
2- ناوچه‌ی مه‌نگوڕی رۆژاوا، ناوه‌ند: که‌وپه‌ڕ، پێکهاتووه له 50 گوند: بادیناوێی مه‌نگوڕان، گردڕه‌حمه‌ت، بێکۆس، کانێ ئه‌شکه‌وت، گردشه‌یتان، کانێ سێو، گرباساک، خڕێ ئاغه‌ڵان، ئاوخوارده، که‌وپه‌ڕ، شارۆچکه‌ی که‌وپه‌ڕ، ترکه‌شی شێخی، ترکه‌شی خوارێ، ترکه‌شی سه‌رێ، تازه قه‌ڵا، گه‌زگه‌سک، قه‌بری وسێن، پردانان، خڕێ چه‌وه‌نده‌ران، کانێ شینکه، دووچۆمان، قوبادبه‌گیان، باوه‌لێی سه‌یدی، باوه‌لێی خوارێ، باوه‌لێی سه‌رێ، هه‌نگه‌وێ، شه‌ختان، گرده‌شینان، سه‌رتێز، که‌رمندار، باستامبه‌گ، گرنه‌ڵێن، کونه‌کێچ، مام هه‌یبه، شه‌کراوێ، به‌رده‌کوڕه، ده‌شتێ گه‌نمان، به‌دراوێ، بازرگان، قه‌ڵاتێ مه‌نگوڕان، شاڵیاوێ، وه‌رمیشان، سه‌ڵۆس، گوله‌ک، سوێستان، زه‌ویێ قوڕێ، حوجران، خدرجه‌بان، پانه‌سه‌ر، شارستێن.
3- ناوچه‌ی لاجان، ناوه‌ند: دربکه، پێکهاتووه له 18 گوند: به‌رده‌قه‌ل، شنۆزه‌نگ، زه‌نگیاوێ، دربکه، که‌نده‌قووڵانی خوارێ، که‌نده‌قووڵانی سه‌رێ، خڕێ به‌رداشان، گه‌نه‌دار، گه‌پڵه‌سه‌ن، به‌رکه‌مران، خراپه، زینوینجیان، گرده‌گۆران، لاوێن، گرداشه‌وان، رکاوێ، کاسه‌که‌ران، به‌رده‌ڕه‌شان.
4- ناوچه‌ی لاجانی رۆژهه‌ڵات، ناوه‌ند: په‌سوێ، پێکهاتووه له 54 گوند: توانێ، سه‌روکانێ، ئه‌ندێزێ، کێلێ، به‌له‌بان، کوندرێ، گردکسپیان، په‌سوێ، سه‌رینچاوێ، هه‌بڵه‌س، تۆبزاوێ، کانێ ئه‌شکه‌وتێ مامه‌شان، خورینج، کێله‌سیپان، گرده‌بن، سنجه‌ڵێ، گرداسێ، دایه شێخی، شێلمجاڕان، قوڕوچاوێ، قه‌ره‌خدر، توژه‌ڵێ، گه‌نه‌دارێ مه‌نگوڕان، میشه‌دێی خوارێ، میشه‌دێی سه‌رێ، دۆڵێ گوێزان، کانێ نۆبه‌تیان، سێوێ گه‌ده‌ی خوارێ، سێوێ گه‌ده‌ی سه‌رێ، کانێ کیسه‌ڵان، ئۆغه‌ن، گردی مرادبه‌گی، کانێ خه‌لیلان، یاقوش، کانێ کلێ، کانێ مه‌لا، کانێ بداغ، گه‌رگوولی خوارێ، گه‌رگوولی سه‌رێ، حاجی غه‌ڵده، لکبن، ئه‌حمه‌د غه‌ریب، کێلێ سه‌رشاخان، بابه‌کراوێ، شێوه‌برسێ، بازارگه، دێلکه، هه‌وشینان، کووره، کانێ باغ، که‌ڵه‌کوکه‌ی خوارێ، که‌ڵه‌کوکه‌ی سه‌رێ، سه‌یداوێ.
5- ناوچه‌ی لاجانی رۆژاوا، ناوه‌ند: سێڵوێ، پێکهاتووه له 14 گوند: رزگاری (کارخانه)، هه‌واره‌بی، خاڵدار، پیره‌کانی، سێڵوێ، هه‌مزاوای خوارێ، هه‌مزاوای سه‌رێ، ماشکان، زێوکه، گردی کاولان، گرده‌سوور، قوبه، کولیچ، جه‌ڵدیان.
سلام عزیزم...آپم ...بیا...نظراتم بگو
سلام عزیزم...آپم ...بیا...نظراتم بگو